depesza generała Sosnkowskiego do dowódcy AK (lipiec 1944)
W lipcu 1944 roku, w obliczu zbliżającej się ofensywy sowieckiej, Naczelny Wódz generał Kazimierz Sosnkowski wysłał depeszę do dowódcy Armii Krajowej. Dokument ten odzwierciedlał trudne położenie strategiczne Polski oraz złożoną sytuację polityczną, w której przyszło działać polskiemu podziemiu. Generał Sosnkowski, przewidując nadchodzące walki na terytorium Polski oraz niechęć rządu sowieckiego do współpracy z rządem polskim, przekazał wytyczne dotyczące operacji „Burza” i zachowań oddziałów AK w obliczu nadchodzących wydarzeń. W swej depeszy generał Sosnkowski wyraźnie zaznaczył swoje stanowisko, które było przeciwne organizowaniu powstania zbrojnego, argumentując, że w ówczesnych warunkach nie byłoby ono usprawiedliwione ani realne do zrealizowania.
Treść Depeszy
"Położenie na froncie wschodnim pozwala przypuszczać, że armie sowieckie zajmą w niedługim czasie znaczną część Polski. W związku z powyższym na obszar Polski spłynąć może ponad 100 dywizji niemieckich. Całość tych sił będzie prawdopodobnie bronić uparcie dostępu do Niemiec, a terytorium nasze może stać się widownią zaciętych walk.
Z chwilą rozpoczęcia obecnej ofensywy, nastawienie rządu sowieckiego uległo dalszemu zaostrzeniu w sensie zdecydowanej niechęci do porozumienia, czy choćby tylko nawiązania rozmów z naszym rządem. Wszystko wskazuje na to, że rząd sowiecki powziął w stosunku do Polski decyzję pójścia drogą faktów dokonanych.
W tych warunkach wojskowo-politycznych, powstanie zbrojne narodu nie byłoby usprawiedliwione, nic nie mówiąc już o braku fizycznych szans powodzenia. Teoretycznie jednak nie sposób wykluczyć, że warunki powyższe mogą jeszcze ulec zmianie, stąd należy zachować możliwość uruchomienia powstania.
Uwzględniając treść poprzednich punktów, wykonujcie Waszą instrukcję 1300-III z dnia 20 listopada 1943 roku przez stopniowe uruchamianie „Burzy”. Tempo akcji regulujcie według swego uznania, zależnie od sytuacji. Dla celów politycznych rząd pragnąłby nadać akcji „Burzy” miano działań powstańczych. Ja zająłem zdecydowane stanowisko, że nie wolno używać tej nomenklatury, by nie pociągnąć ludności do źle obliczonego zrywu powszechnego i nie wprowadzać w błąd niższych dowódców terenowych.
Przez szczęśliwy zbieg okoliczności, w ostatnich chwilach odwrotu niemieckiego, a przed wkroczeniem oddziałów czerwonych, powstaną szanse przejściowego i krótkotrwałego opanowania przez Nas Wilna, Lwowa czy innego większego centrum lub pewnego ograniczonego, niewielkiego choćby obszaru-należy to uczynić i wystąpić w roli pełnoprawnego gospodarza.
W dniach, które nadchodzą, oddziały Armii Krajowej muszą okazać najwyższą dyscyplinę, spokój i opanowanie wobec możliwych prób wzniecenia walk wewnętrznych, które byłyby później wykorzystywane dla oczerniania Armii Krajowej oczach świata. Oddziały Armii Krajowej ujawnione lub też oddziały ochrony ludności, które odcięte przez bieg wypadków, znajdą się na tyłach rosyjskich, mogą być wezwane przez władze sowieckie do złożenia broni, względnie wcielone przemocą do Armii Czerwonej lub też armii Berlinga . Na ten wypadek obowiązują dyrektywy następujące;
a) wyczerpać wszystkie przewidziane waszymi instrukcjami drogi oporu, utrzymanego w granicach dopuszczalnych, czyli z wykluczeniem starcia zbrojnego z Sowietami, za wyjątkiem koniecznych aktów samoobrony.
b) W ostateczności oddziały z zadaniem walk z niemieckimi strażami tylnymi można rozproszyć, zaś oddziały ochrony ludności z reguły, rozproszyć w terenie w całości lub częściowo.
Elementy AK, które po ewentualnym rozproszeniu oddziałów, zdołają się ostać na terenie okupowanym przez Sowiety mają aż do dalszych zarządzeń siedzieć cicho, ograniczając się do opieki moralnej nad ludnością, oraz do czynienia wszystkiego co będzie możliwym w zakresie nawiązania łączności na zewnątrz celem informowania rządu, względnie komendanta Armii Krajowej, o tym co się dzieje pod okupacją sowiecką"
Babinski, W. (1967). Przyczynki historyczne do okresu 1939-1945. B. Swiderski